Zəlzələdə yaşanan travmaların beynin bəzi nahiyələrində qeydə alındığını bildirən Prof. Dr. Uludüz qeyd edib ki, bunlar ən kiçik bir stimulla tətiklənir və şiddətli, həmçinin, qalıcı təsir göstərə biləcək psixoloji problemlərin inkişafına səbəb olur.
Zəlzələ fəlakəti bu hadisəni birbaşa və ya dolayı yol ilə yaşayanlarda ciddi psixoloji təsirlərə səbəb olur. Bu psixoloji təsirlər isə beynin məruz qaldığı travmanın dozasına görə azala və ya arta bilər.
Nevrologiya Mütəxəssisi Prof. Dr. Derya Uludüz zəlzələ zamanı və sonrasında beyində baş verən dəyişiklikləri, yarana biləcək psixoloji problemləri və müalicə yollarını belə izah etdi.
Əvvəlcə şok və çaşqınlıq var
Zəlzələ zamanı insanda bir anlıq şok effekti, vəziyyəti adlandıra bilməmək, yer və məkan qavrayışında çaşqınlıq yaranır. Bu zaman həyəcan hormonu - adrenalin ifraz olunur. Hadisənin emosional dövrü ilə döyüş və ya uçuş psixologiyası başlayır. Hadisə indi beynin duyğuları şərh etmək, kodlaşdırmaq və saxlamaq mərkəzi olan amigdalanın idarəsi altındadır. Hadisənin emosional tərəfi (məsələn, yaşanan qorxu) qeydə alınır, amigdala isə travmanın vizual görüntülərini emosional fraqmentlər kimi saxlayır. Ancaq travma hekayə kimi saxlanılmır. Əvəzində, 5 hiss orqanı o zaman yaşanan vəziyyətə uyğun olaraq travmanı saxlayır. İndi dərin bir stress reaksiyası var və ətraflı düşünməyə imkan verən beynin məntiq bölgəsi (prephronial bölgə) özünü sönür.
Hətta normal şərtlər bəzən təhlükə kimi qəbul edilir
Post-travmatik beyin, hətta normal şərtləri də təhlükəli görür, qırmızı işıq indi qığılcımdır. Emosional hissələr səhv şərh olunur və nəyin təhdid, nəyin normal olduğunu ayırd etmək mümkün deyil. Hadisənin ölçüsündən asılı olaraq adrenalin təsirini davam etdirir və stress hormonu kortizolu özü ilə aparır. Hər an nəyinsə baş verəcəyini hiss etmək, təhlükə haqqında tez düşünmək ürək döyüntüsünü artırır, daha tez-tez nəfəs almağa səbəb olur. Nəfəssiz, ürək döyüntüsü başlayır, əzələlər gərginləşir. Baş ağrısı və ağlama halları yaşanır.
Zəlzələ qurbanlarında hansı problemlər müşahidə olunur?
Zəlzələnin fəlakətini yaşayan insanlar onların fəaliyyətinə təsir edə biləcək müəyyən psixi sarsıntıların təsiri altına düşürlər. Zəlzələdən sonra ortaya çıxan ilk psixoloji travma emosional cəhətdən reaksiya verə bilməmə, reallıq qavrayışının itməsi və anormal zaman qavrayışıdır. Zəlzələdən bir neçə gün sonra bunlara narahatlıq və qorxu əlavə olunur. Zəlzələdən sağ çıxanların böyük bir hissəsi fəlakətdən sonra kəskin stress pozğunluğu yaşayır. Depressiya əlamətləri fəlakətdən bir ay sonra görünməyə başlayır. Ona görə də, erkən psixoloji dəstək göstərilməlidir.
Anksiyete pozğunluğuna yeni problemlər əlavə olunur
Zaman keçdikcə insan hadisədən uzaqlaşır. Sonra şüur yaranır, lakin yaşanan çarəsizlik narahatlıq (narahatlıq pozğunluğu) başlayır. Bir neçə gündən sonra buna qorxu, yuxu pozğunluğu və stress əlavə olunur. Uyğunlaşma dövrü bir aydan sonra başlayır, beyin təhlükənin azaldığını hiss edir, lakin hələ də narahat qalır. Kiçik hadisələrə qəfil şişirdilmiş reaksiyalar. Depressiya əhval-ruhiyyəsi tətiklənə bilər.
Davamlı təsirləri ola bilər
Dəhşətli və ya təhlükəli bir şey baş verdikdən sonra qorxmaq təbiidir. Təhlükədə olduğunuzu hiss etdiyiniz zaman vücudunuz sizi daha ayıq edən kimyəvi maddələrlə reaksiya verir. Buna “uçuş və ya uçuş” cavabı deyilir. Bu, həyatı üçün təhlükə yaradan hadisələrdən xilas olmağımıza kömək edir. Ancaq beynin qorxulu hadisələrə reaksiyası xroniki problemlərə səbəb ola bilər. Travma beyninizi və sinir sisteminizi dəyişə bilər, bu da təşkilatlanmaya və depressiya və narahatlıq (narahatlıq pozğunluğu) kimi simptomlara səbəb ola bilər. Ümumi Travmatik Stress Pozğunluğu zəlzələlərin qaçılmaz psixoloji nəticələrindən biridir. Əksər insanlar üçün travma ilə bağlı simptomlar saatlar və ya günlər sonra görünə bilər. Müalicə olunmazsa, qorxu, ən kiçik bir səsdə ürkütmə, həyatdan uzaqlaşma, kabuslar görmə, evə girə bilməmə kimi ciddi və qalıcı təsirlərə səbəb ola bilər.
Müalicə üsulları hansılardır?
Travma müalicəsi sinir sistemini sakitləşdirməyə, zehnin sağalmasına kömək edir. Odur ki, uzun müddətdə koqnitiv pozğunluqlar, yaddaş və diqqət problemləri, ağır depressiya kimi problemlərlə qarşılaşmamaq üçün peşəkar yardım, psixoterapiya və ya dərman terapiyası almaq çox vacibdir. Bu dövrdə qohumların dəstəyi də insana fayda verir. Sosial və psixoloji dəstək insanları tez bir zamanda gündəlik həyat tərzinə qaytarmaq və beyinə qalıcı ziyan vurmamaq üçün dəyərlidir.
Mənbə: Sözcü
Tərcümə etdi: Əli Mehdili
