Nyu York Universitetində çalışan bir qrup tədqiqatçı optogenetik üsullardan istifadə edərək qoxu hisslərinin formalaşması ilə bağlı çox mühüm nəticələrə nail olub.
İnsanların burnunun arxasında iybilmə lampası deyilən bir sahə var. Qoxunun qəbulu molekulların buruna girərək bu bölgədəki reseptorları stimullaşdırması ilə başlayır. Reseptorlar tərəfindən istehsal olunan elektrik siqnalları neyronların stimullaşdırılmasını və məlumatların beyinə ötürülməsini təmin edir.
Qoxu reseptorlarının növü və sayı canlılar arasında dəyişir. Məsələn, insan beynində 350-dən çox qoxu reseptoru var. Qoxu hissi çox daha həssas olan siçanlarda bu rəqəm 1200-dən çoxdur.
Qoxu hisslərinin formalaşmasında, adətən, birdən çox reseptor iştirak edir. Üstəlik, vacib olan təkcə hansı reseptorların stimullaşdırıldığı deyil, həm də bu reseptorların hansı ardıcıllıqla və hansı vaxtda stimullaşdırıldığıdır. Eyni reseptorların fərqli qaydada və ya vaxtda stimullaşdırılması beyində müxtəlif qoxu hisslərinin yaranması ilə nəticələnir.
Qoxu qəbulu ilə bağlı təcrübələr aparmaq çətindir. Çünki bir maddənin buraxdığı qoxu zamanla dəyişir. Üstəlik, müxtəlif qoxular bir-biri ilə asanlıqla qarışdırıldığından müəyyən bir qoxu qəbulu üçün hansı reseptorların hansı qaydada və hansı vaxtda stimullaşdırıldığını müəyyən etmək çətindir. Nyu York Universitetində çalışan bir qrup tədqiqatçı bu problemi aradan qaldırmaq üçün optogenetik üsullara müraciət edib.
Siçanlar üzərində aparılan təcrübələr zamanı tədqiqatçılar heyvanlara müəyyən bir qoxuya reaksiya verməyi öyrədiblər. Daha sonra heyvanların beyinləri optogenetik siqnallarla stimullaşdırılıb və nəticədə müxtəlif qoxu hissləri yaranıb. Bu qoxulardan birini aşkar etdikdən sonra siçanlar qolu basaraq su içə biliblər. Digər qoxuları aşkar etdikdən sonra qolu basan siçanların suya daxil olmasına icazə verilməyib.
Siçanları müəyyən bir qoxuya cavab verməyi öyrətdikdən sonra tədqiqatçılar həmin qoxunun qəbuluna səbəb olan siqnallardakı kiçik dəyişikliklərin siçanların qavrayışına necə təsir etdiyini araşdırmağa başladılar. Nəticələr göstərir ki, keçmişdə stimullaşdırılan reseptorlar müəyyən bir qoxunun tanınmasında daha vacibdir. Məsələn, ilk stimullaşdırılan reseptorda dəyişiklik edildikdə, siçanların 30%-i qolu basaraq su içməyə çalışmır. Bu, göndərilən siqnalın bu siçanlar tərəfindən fərqli bir qoxu kimi qəbul edilməsi ilə əlaqələndirilir. Son stimullaşdırılan reseptorda dəyişiklik edildikdə, nisbət 5%-ə düşür. Başqa sözlə, siçanların 95%-i göndərilən siqnalları eyni qoxu kimi qəbul etməyə davam edir.
Tədqiqatçılar qoxunun tanınmasını melodiyanın tanınması ilə müqayisə edirlər. Uzun bir melodiyanın son bir neçə notunu səhv çalmaq melodiyanı tanımaqda çətinlik yaratmır. Başlanğıc hissələri səhv çalınan melodiyanı tanımaq daha çətindir.
Mənbə: bilimgenc.tubitak.gov.tr
Tərcümə: Günay Ələsgərova
