Bəşər tarixini dəyişdirən ən qədim ixtiralardan biri də təkərdir. Müxtəlif dövrlərdə qədim Mesopotamiya, Misir, Avropa kimi yerlərdə ox üzərində dairəvi hərəkət edən asimmetrik komponent anlayışı mövcud olmuşdur. Onun ixtirasının dəqiq yeri və vaxtı qeyri-müəyyən olsa da, bu böyük ixtira e.ə. 3500 ildən sonra əhəmiyyət qazandığı məlumdur. O, əvvəlcə ağır bərk (taxta) təkərlər şəklində, daha sonra nəqliyyat təmin edən və kənd təsərrüfatını asanlaşdıran daha yüngül məftillərə çevrildi. Vaxt keçdikcə təkərlər nəinki nəqliyyatda inqilab etdi, həm də ilkin dulus çarxından tutmuş müasir saatlara və turbinlərə qədər bütün növ cihazlar və mexanizmlər üçün həyati əhəmiyyət kəsb etməyə başladı.
• Kompas
Maqnit kompaslar peyklər və qlobal yerləşdirmə sistemləri tərəfindən bir qədər köhnəlmiş ola bilər, lakin onların erkən naviqasiya və kəşfiyyata təsiri gözlənilməzdir. Əvvəlcə Çində icad edilən kompaslar XIV əsrdə dənizçilər üçün əsas naviqasiya vasitəsi kimi astronomik alətləri əvəz etdi. Kompasın ən vacib elementi Yerin maqnit sahəsi ilə qarşılıqlı əlaqədə olmaqla, coğrafi işarələrə münasibətdə istiqaməti göstərən maqnit daşından ibarətdir. Birincisi, eramızdan əvvəl 1-2. XIX əsrdə Çində icad edilən maqnit daşı dənizçilik üçün deyil, geomaniya üçün istifadə edilmişdir. Naviqasiyada istifadə yalnız XI əsrdən başlamışdır. O, yəqin ki, Qərbə dəniz təması ilə gəlib. Avropada kompasdan istifadənin ilk qeydə alınması 1190-cı ilə aiddir. Dünyanı dəyişən ixtiralar dedikdə ağıla ilk gələnlərdən biri olan kompas kəşfiyyatçılara dünya okeanlarını keçmək üçün etibarlı üsul təqdim etdi.
• Böyüdücü
Böyüdücü linzalar qeyri-adi bir ixtira kimi görünə bilər, lakin onların istifadəsi bəşəriyyətə uzaq ulduzlardan və qalaktikalardan tutmuş canlı hüceyrələrin kiçik işlərinə qədər hər şeyi görməyə imkan verdi. Optikanın ilk başlanğıcları qədim dövrlərə gedib çıxır. Şayiələrə görə, Roma imperatoru Neron qladiator döyüşlərini içbükey zümrüdün arxasından seyr edirdi. Həmçinin İslamın Qızıl dövründə müasir optikanın atası kimi tanınan ərəb riyaziyyatçısı Əlhazen (Həsən İbn əl-Heysəm) tərəfindən mühüm nəzəri işlər görülmüşdür. Sonra, XIII əsrin ortalarında Böyük Britaniyanın Oksford şəhərindən olan fransiskan keşişi Rocer Bekon ilk həqiqi böyüdücü şüşəni düzəltdi. Böyüdücü şüşə görmə qüsuru olan alimlərə işlərini davam etdirməyə imkan verən primitiv eynəklər kimi uyğunlaşdırılıb. Galileo Galilei və Johannes Kepler Yerin kosmosdakı yerini müəyyən etmək üçün teleskopdan istifadə etdilər. Bu ilk istifadələr elektron mikroskop və Hubble Kosmik Teleskopu kimi heyrətamiz cihazların inkişafında ilk addımlar idi. O vaxtdan böyüdücü linzalar astronomiya, biologiya, arxeologiya, optometriya və cərrahiyyə də daxil olmaqla bir çox sahələrdə yeni nailiyyətlərə gətirib çıxardı.
• Mətbəə
Şübhəsiz ki, dünyanı dəyişdirən ixtiralar siyahısında ən mühüm maddələrdən biri də mətbəədir. Mətbəənin tanınmış ixtiraçısı Yohannes Qutenberq 1398-ci ildə Almaniyanın Mayns şəhərində anadan olub. Animasiyalı şriftdən istifadə edən ilk şəxs olmasa da, Qutenberq iqtisadi cəhətdən sərfəli çap maşını yaratmaq üçün bir neçə texnikanı (həm printerlər, həm də oxucular üçün) birləşdirib inkişaf etdirdi. Mətbəə Avropada mədəni və sənaye inqilabına səbəb oldu. Sənədlərin, kitabların və qəzetlərin Avropada geniş kütlələrə çatdırılmasında mətbəə həlledici rol oynadı. Bu, kitabçaların və kitabların kütləvi istehsalına imkan verdi. Sağlığında maddi dəstəyin olmamasına baxmayaraq, Qutenberqin mətbəələri bütün Avropada (və ondan kənarda) sürətlə yayıldı. O, cəmiyyətdə və tarixin müasir dövründə köklü bir transformasiyaya başladı. Qutenberqin mətbəəsindən çıxan ilk mühüm əsər təxminən 1455-ci ildə tamamladığı İncil oldu. Bu sənədlərə oxuyan və sual verməyə başlayan digər mühüm mətnlər də daxildir. Müqəddəs Kitabın icadından cəmi 50 il sonra Qərbi Avropada təxminən iyirmi milyon nüsxə çap olundu.
• Saat
Mürəkkəb qrafikləri olan müasir həyatı etibarlı vaxt hesablamaları olmadan təsəvvür etmək mümkün deyil. Əksər elmi sahələr dəqiq vaxt ölçmələrini tələb edir. Günəş saatı və ya su saatı kimi bəzi vaxt ölçən alətlər qədim zamanlardan mövcud olsa da, mexaniki saatların tikintisinə yalnız XIII əsrin sonlarında başlanılıb. İlk dəqiq vaxt ölçən cihaz, sarkaçla işləyən saat 1656-cı ildə Hollandiyalı müdrik Kristian Huygens tərəfindən icad edilmişdir. Bir neçə il sonra (1675) Huygens və Robert Hooke balans yay mexanizmini icad etdilər, bu, dəqiq cib saatlarını mümkün edən mühüm irəliləyişdir.
Mənbə: Ceotudent
Tərcümə etdi: Fidan Abdullayeva
