Bəzi tədqiqatlar göstərir ki, mikroplastik — bir neçə mikrometrdən millimetrə qədər ölçülü kiçik plastik hissəciklər — sadəcə çirkləndirici deyil, okeandakı kimyəvi proseslərin aktiv iştirakçısıdır. Yaxınlarda alimlər aşkar edib ki, mikroplastik fosfor və azot kimi elementlərin dövranına təsir göstərə bilər, qida maddələrinin və ultrabənövşəyi (UB) şüalanmanın balansını dəyişdirir.
Kembric Universiteti və Taiti Adaları Universitetinin tədqiqatçı qrupu göstərib ki, biofilm ilə örtülmüş plastik hissəciklər — mikroorqanizmlər, selik və fitoplankton qatları — mikro-mühit yaradır ki, burada kimyəvi reaksiyalar təmiz dəniz suyundakılardan fərqlənir.
Mikroplastik üzərindəki biofilm metal ionlarını, üzvi birləşmələri və hətta bəzi iz elementlərini cəlb edir və saxlayır, hansı ki təmiz mühitdə ya tez yayılır, ya da həll olunmuş formada olur. Bu mini-reaktorlar yaradır ki, lokal çirkləndiricilərin toplanmasını gücləndirə və onların dəniz orqanizmləri üçün əlçatanlığını dəyişdirə bilər.
Fosfor və azot dəniz bitkiləri üçün əsas qida maddələridir. Onların balansının dəyişməsi bəzi bölgələrdə yosunların böyüməsinə, digər bölgələrdə isə tükənməyə səbəb ola bilər. Bu, okean məhsuldarlığına, planktonun artımına və okeanların nə qədər karbon qazı udmasına təsir göstərə bilər.
UB şüalanması başqa vacib amildir. Mikroplastik üzərindəki biofilm həssas orqanizmləri zərərli ultrabənövşəyi şüalardan qoruyur, eyni zamanda biofilm suyun UB ötürmə spektrini dəyişə bilər ki, bu da fotobiyologiyaya, məsələn, dəniz bitkilərinin və ya planktonun işıqdan istifadə etməsinə təsir edə bilər.
Laboratoriya təcrübələri göstərib ki, yüksək mikroplastik və biofilm miqdarı olan dəniz suyunda üzvi maddələrin parçalanma sürəti azalır. Mikroorqanizmlər tərəfindən adətən emal olunan üzvi hissəciklər plastik üzərindəki biofilm içində daha uzun qalır və bu qida maddələrinin dövranını yavaşlada bilər.
Alimlər qeyd edirlər ki, bu effekt əsasən sahil zonalarında, xüsusilə tropiklərdə müşahidə olunub, burada suyun temperaturu yüksəkdir və hərəkət nisbətən sakitdir. Bu, biofilmin plastik üzərində daha dayanıqlı böyüməsinə imkan verir. Güclü cərəyanlı okeanlarda effekt az ola bilər, çünki biofilm yuyula bilər.
Miqyas da vacibdir. Okeanda mikroplastik çoxdur və demək olar ki, bütün səthə, hətta dərin sahələrə yayılıb. Hətta bir kvadrat kilometr suyu təmizləsən belə, hissəciklər yenidən çaylardan, atmosferdən və sahildən daxil olur.
Bu tədqiqat okean ekosistemlərinin “dayanıqlılığı” barədə düşüncəmizi yenidən nəzərdən keçirməyə məcbur edir. Əvvəllər alimlər yalnız plastik miqdarına və dəniz canlılarına verdiyi zərərlərə baxırdılar. İndi isə plastiklərin təbii dövranlara müdaxilə edərək kimyəvi rollarını da nəzərə almaq vacibdir.
Texnoloji həllər ortaya çıxmağa başlayır. Bəzi şirkətlər bioloji parçalana bilən plastik üzərində işləyir, digərləri isə biofilmin əmələ gəlməsinə imkan verməyən və ya reaktiv aktivliyi azaltmaq üçün antimikrobiyal örtüklər hazırlayır.
Amma çağırışlar da var. Bioloji parçalana bilən plastiklər hər zaman dəniz suyunda sürətlə parçalanmır, xüsusilə soyuq bölgələrdə. Biofilmin böyüməsinə mane olan örtüklər toksik ola və ya yan təsirlərə malik ola bilər.
Siyasət və tənzimləmə də hələ formalaşmayıb: mikroplastik çox vaxt yalnız çirkləndirici kimi qəbul olunur, kimyəvi aktiv komponent kimi yox. Bu riski idarə etmək üçün onu okean kimyəvi proseslərinin modellərinə və monitorinqinə daxil etmək lazımdır.
Bu yalnız elm üçün deyil, həm də biznes üçün vacibdir — təmiz suya və işığa bağlı yosun fermalarından tutmuş, çirklənmənin yalnız vizual deyil, həm də kimyəvi təsir göstərdiyi turizm zonalarına qədər.
Nəticədə, mikroplastik təkcə tullantı deyil, okeanın yeni bir qüvvəsi kimi görünməyə başlayır — aktiv və qaydaları dəyişdirən bir element. Okeanların sağlamlığını qorumaq üçün necə uyğunlaşmağı tez bir zamanda öyrənməliyik.
Mənbə: www.nature.com
Tərcümə etdi: Fatimə Kərimli
