1939-cu il sentyabrın 1-də faşist Almaniyasının Polşaya hücumu ilə başlayan İkinci Dünya Müharibəsi təxminən 80 milyon insanın ölümünə səbəb olmuş və bəşər tarixinin ən böyük fəlakətlərindən biri sayılan bu hadisədən 83 il keçir.
Vyana
Birinci Dünya Müharibəsinin gətirdiyi dağıntı və səfalətdən hələ tam qurtulmamış dünya 20 il sonra irqçi, antisemitist alman diktatoru Adolf Hitlerin nasist ideologiyası ilə idarə olunan ölkəsini dünya imperiyasına çevirmək istəyi, milyonlarla insanın həyatını itirməsi, soyqırım, müharibə cinayətləri və atom bombaları insan əlinin yaratdığı ən böyük fəlakətə çevrildi.
1938-ci ildə müxtəlif səbəblərdən Avstriya və keçmiş Çexoslovakiyanı öz ərazisinə daxil edən Hitler Polşaya qarşı apardığı gərgin təbliğatla bu ölkəyə hücum etmək niyyətində olduğuna dair siqnallar verirdi.
Polşanın işğalı ilə 6 il davam edəcək məhvetmə prosesi başladı.
Polşanın Glivitse şəhərində daha sonra Nasist Schutzstaffel (SS) adlı yarımhərbi birləşməyə bağlı insanlar tərəfindən edildiyi ortaya çıxan anti-Alman radio yayımına istinad edərək Hitler 1 sentyabr 1939-cu ildə əsgərlərinə bu ölkəni işğal etməyi əmr etdi və dünya 6 il davam edəcək II müharibənin fitilini yandırdı.
1933-39-cu illərdə Almaniyada hakimiyyəti ələ keçirən Hitlerin hərəkətlərinə göz yuman Böyük Britaniya və Fransa Polşa işğalı qarşısında sükutu pozaraq sentyabrın 3-də nasistlərə qarşı müharibə elan etdilər.
Yaponiya İmperiyasının ekspansionist siyasəti
Bu hadisələr Avropada cərəyan edərkən Uzaq Şərqdəki başqa bir dövlət-keçmiş Yaponiya İmperiyası da ekspansiya siyasətini davam etdirərək 1937-ci ildə Çinə, daha sonra isə 1938-ci ildə sərhəddəki gərginliyi əsas gətirərək keçmiş Sovet İttifaqına müharibə elan etdi.
1941-ci ilin noyabrında Pearl Harbora hücum edən yaponlar neytral qalacağını bəyan edən ABŞ-ın müharibəyə cəlb olunmasına səbəb oldu.
Müharibə Afrika və Aralıq dənizinə çatdı
1936-cı ildə Hitlerlə müttəfiq olan İtaliyanın faşist diktatoru Benito Mussolininin 1940-cı ildə Afrika müstəmləkələri olan Fransa və İngiltərəyə hücumundan sonra müharibə Aralıq dənizi ilə yanaşı bu qitəyə də yayıldı.
Polşanın işğalından əvvəl Almaniya ilə Rusiya arasında bağlanmış hücum etməmək paktına görə bu ölkə iki dövlət tərəfindən bölündüyü halda, Sovetlər bu paktdan fürsət kimi istifadə edərək Finlandiyanı, Baltikyanı ölkələrin əksəriyyətini və Rumıniyanın bir hissəsini özünə birləşdirdi.
Bu prosesdə Fransa başda olmaqla bir çox Avropa ölkələrini işğal edən Hitlerin 1941-ci ildə keçmiş SSRİ-yə hücumu bir tərəfdən müharibənin Rusiyaya doğru genişlənməsinə, digər tərəfdən də döyüşən tərəflərin əzmkar olmasına səbəb oldu.
Hitler Koalisiyası və Müttəfiqlər
Dünyanın 60-dan çox ölkəsinin birbaşa və ya dolayısı ilə iştirak etdiyi İkinci Dünya Müharibəsində iki əks ittifaq yarandı.
Almaniya, İtaliya və Yaponiyanın rəhbərlik etdiyi Hitler Koalisiyasına qarşı İngiltərə və ABŞ-ın rəhbərliyi ilə Qərb ölkələrində Sovet İttifaqı və Çinin iştirakı ilə yaranan “Müttəfiqlər” yer aldı.
Quru, hava və dəniz qoşunlarının üz-üzə gəldiyi müharibəyə dünyada 110 milyon insan cəlb olundu.
Avropanın 6 ölkəsi, o cümlədən Türkiyə müharibəyə qatılmadı
Avropanın demək olar ki, bütün qitələrinə yayılan müharibədə İrlandiya, İsveç, İsveçrə, İspaniya və Portuqaliya iştirak etmədiyi halda, əslində, müharibədə iştirak etməyən Türkiyə 1945-ci ildə Müttəfiqlərə qoşulduğunu açıqladı.
1939-41-ci illərdə müharibənin həlledici tərəfi olan Axis ittifaqı Yaponiyanın ABŞ-a hücumu və Almaniyanın Rusiya ilə müqaviləni pozması ilə qan itirməyə başladı.
Stalinqrad döyüşü-müharibənin dönüş nöqtəsi
Mütərəqqi silahlara və təchiz olunmuş canlı qüvvəyə malik ABŞ-ın Böyük Britaniyanın rəhbərlik etdiyi ittifaqın tərəfinə keçməsi müttəfiqlərin əlini ciddi şəkildə gücləndirdi. Lakin müharibənin ən mühüm dönüş nöqtələrindən biri o dövrdə Rusiyanın cənubunda Stalinqradda (sonralar şəhərin adı dəyişdirilərək Volqoqrad oldu) döyüş oldu.
Mütəxəssislərin Hitlerin ən böyük strateji səhvi hesab etdikləri Rusiyaya hücum hərəkəti nasist Almaniyası üçün sonun başlanğıcı oldu. 1942-43-cü illərdə davam edən Stalinqrad döyüşü zamanı ağır döyüşlər və soyuq qış şəraiti səbəbindən 2 milyona yaxın əsgər həlak olub. Qızıl Ordunun buradakı qələbəsi Ox ittifaqının şərqdə gücünü itirməsinə və Rusiyanın əks-hücuma keçməsinə yol açdı.
Rusiyanın şərqdən sürətlə irəliləməsi, Müttəfiqlərin İtaliyaya daxil olması Axis qüvvələrini geri çəkilməyə məcbur etdi. 1945-ci ildə Sovet İttifaqı və Qərb dövlətləri tərəfindən Almaniyanın işğalı ilə Berlində ilişib qalan Hitler və həyat yoldaşı Eva Braun 1945-ci il mayın 8-də faşistlərin qeyd-şərtsiz təslim olmalarını qəbul etmələri ilə Avropada müharibə başa çatdı.
Almaniyanın başladığı müharibə Yaponiyanın təslim olması ilə başa çatdı
Lakin müttəfiqlərin şərtlərini qəbul etməyən Yaponiya itkilərinə baxmayaraq təslim olmaqdan imtina etdikdən sonra 6 avqust 1945-ci ildə Xirosimaya və 9 avqustda Naqasakiyə ilk atom bombalarını atan ABŞ Tokio administrasiyasını təslim olmağa məcbur etdi. İkinci Dünya Müharibəsi 2 sentyabr 1945-ci ildə Yaponiyanın rəsmi təslim olması ilə başa çatdı.
Müharibənin ağrı tarazlığı
Bu qlobal müharibədə 80 milyondan çox insan həyatını itirdiyi halda, antisemit nasistlər 6 milyona yaxın yəhudini qətlə yetirmiş və bu xalqa qarşı soyqırımı törətmişlər. Müharibə və bəşəriyyətə qarşı cinayətlərin törədildiyi 6 illik müddət ərzində nasist ideologiyası tərəfindən etiraz edilən əlillər, həmçinin “saf irq” sayılmayan qaraçılar qətlə yetirilib.
Yaponiya isə çinlilərə qarşı qırğınlar törədirdi. Müharibə həm də bəşər tarixində indiyə qədər görülməmiş ən dəhşətli elmi araşdırmaların aparıldığı bir dövr kimi tarixdə öz yerini tutdu.
Alman tədqiqatçıları əsir düşərgələrində anesteziyadan istifadə etmədən hərbi əsirlər və mülki şəxslər üzərində müxtəlif təcrübələr apararkən, bu təcrübələrdə çoxlu insan öldü və ya xəsarətlər aldı.
Keçmiş Sovet İttifaqının Sibir bölgəsində İosif Stalinin diktaturası altında məcburi əmək düşərgələrində çoxlu hərbi əsirlərin şiddətli soyuqdan, qidalanmadan və gigiyena qaydalarına riayət edilməməsindən öldüyü təxmin edilir.
Müharibədən sonrakı dünya
Almaniyada və Uzaq Şərqdə yaradılmış məhkəmələr nəticəsində, nasist və yapon yüksək vəzifəli məmurları mühakimə olunaraq ölüm və ömürlük həbs cəzasına məhkum ediliblər.
Soyqırım və insanlığa qarşı cinayətlərin yenidən tərif edildiyi bu prosesdə müharibədə qalib gələn 5 ölkənin daimi üzvü olan Birləşmiş Millətlər Təşkilatı yaradıldı.
Soyuq müharibə dövrü
Müharibədən sonra Avropa ölkələri gücünü itirərkən, ABŞ və Sovet İttifaqı atom bombasının təsiri ilə iki super güc olaraq ön plana çıxdı.
Böyük Britaniya, Fransa və Hollandiya kimi Avropa ölkələrinin bir çox Afrika koloniyaları üsyan qaldıraraq müstəqilliklərini elan etdilər.
Kommunist Rusiyası ilə kapitalist ABŞ arasında ideoloji qarşıdurma Soyuq Müharibə dövrünün başlamasına səbəb olduğu üçün dünya iki qütbə bölündü.
Almaniya və Koreya kimi ölkələrin parçalandığı bu proses 1989-cu ildə Berlin divarının yıxılması və 1991-ci ildə Sovet İttifaqının dağılması ilə sona çatdı.
NATO və Varşava Müqaviləsi
Soyuq müharibə dövrünün lap əvvəlində, 1949-cu ildə ABŞ-ın rəhbərlik etdiyi kapitalist bloku Şimali Atlantika Müqaviləsi Təşkilatı (NATO) adlı beynəlxalq hərbi ittifaq yaratdı. Buna qarşı keçmiş Sovet İttifaqının rəhbərliyi ilə 8 sosialist ölkəsi 1955-ci ildə Varşava Müqaviləsi imzaladı.
Mənbə: aa.com
Tərcümə etdi: Hüseyn İlyasov
