107-ci ilində hörmət və sədaqətlə andığımız Çanaqqala Zəfərini bilinməli olan insan və hadisələrdən ibarət 18 maddədə ümumiləşdirdik. Baş Komandan müavini, Hərb Naziri Ənvər Paşadan Anafartalar Qəhrəmanı Atatürkə qədər Çanaqqala Zəfəri...
1) 31 oktyabr 1914-cü ildə Çanaqqalaya sığınan və daha sonra Yavuz və Midilli adlandırılan döyüş gəmilərinin Yaltanı bombalaması ilə rəsmi olaraq müharibə başlayıb.
Avstriya-Macarıstan, Almaniya, Rusiya, nəhayət, Fransa və Britaniya İmperiyası bir-birinə müharibə elan etdilər. Türkiyə İmperiyası 31 oktyabr 1914-cü ildə rəsmən müharibəyə girdi.
2) Osmanlı İmperiyası, əslində, Birinci Dünya Müharibəsinə məcbur edildi.
Rusiya Osmanlı İmperatorluğuna müharibə elan etdikdən sonra müharibə elan edən ingilislər və fransızlar Çanaqqala boğazını bombaladılar. İlk hücum və müdafiədən sonra müharibənin Çanaqqala boğazını keçərək İstanbula doğru getməsi Çörçillin son qərarı idi. Ənvər Paşanın bir çoxlarının əksinə olaraq, Osmanlı İmperiyasını bölüşmək məqsədi yox idi. “Turan” planları nə vaxtsa istər-istəməz müharibəyə sənəb olurdu.
3) Orduları Çanaqqalaya aparan Çörçil kim idi?
Əfsanəvi Britaniya lideri Çörçilin Gelibolu döyüşünə qədərki uğurlu siyasi karyerası 1915-ci ildə Çanaqqala məğlubiyyətindən sonra tənəzzülə uğradı. Çanaqqala boğazından keçməklə İstanbula asanlıqla çatma ehtimalı müttəfiq ordunun tarixi məğlubiyyətinə səbəb oldu.
4) “Lazım gələrsə, sıravi kimi cəbhəyə qoşulmaq qərarına gəldim”.
Mustafa Kamal 1914-cü ilin noyabrında Baş Komandan müavininə müraciət edərək xidmət tələb etsə də “Sizi Sofiyada mühüm bir missiyada görürük” cavabını aldı. Atatürk isə Ənvər Paşaya məktub yazır və xahişini təkrarlayır: “Vətənin müdafiəsi kimi fəal vəzifələrdən daha mühüm və daha yüksək vəzifə ola bilməz. Əgər, bu sizin fikrinizdirsə, mən birinci dərəcəli zabit olmaq ləyaqətindən məhrum olmuşamsa, açıq deyin”.
5) “Mən sizə döyüşməyi deyil, ölməyi əmr edirəm.”
Tarixdə bəzi kritik məqamlar var. Bir döyüş bir millətin taleyini müəyyən edir. 27-ci alaydakı qoşunlara komandanlıq edən polkovnik-leytenant Mustafa Kamal 57-ci Alaya əks hücuma keçmək üçün aşağıdakı əmri verir:
“Mən sizə hücum etməyi deyil, ölməyi əmr edirəm. Biz ölənə qədər keçəcək müddətdə bizim yerimizi başqa qüvvələr, komandirlər tuta bilər”.
6) Dəniz Kapitanı Tophaneli Hakkı bəy kimdir?
18 Mart Çanaqqala Dəniz Zəfərinin naməlum qəhrəmanlarından olan Haqqı bəy Nusret Mina Gəmisinin komandiri olaraq boğazda qalan son minaları qoyan komandirdir.
7) Nusret Minalayer hadisəsi tam olaraq belədir:
Nusret Mina gəmisi Cevat Paşanın əmri ilə Osmanlı Donanması və Türkiyə Hərbi Dəniz Qüvvələrində xidmətə girmiş mina atan gəmidir. Nüsrət Minalayerinin buraxdığı mədənlərdən sonrakı günlərdə ingilislər dəniz və hava kəşfiyyatı aparsalar da bu minaları tapa bilməyiblər.
8) Seyit Əli aka Seyit Kapral
1909-cu ildə Osmanlı ordusuna qatılan Seyit Əli Dünya Müharibəsinin başlaması ilə Çanaqqala Cəbhəsində topçu kimi fəaliyyətə başlayır. 1915-ci il martın 18-də Müttəfiq donanması Çanaqqala boğazını keçmək üçün hücuma keçərkən Seyit Əli kürəyində 275 kiloqram top gülləsi daşıyaraq topların içinə qoyur. Seyit Əli ilk iki atışda yüngül zədələr vursa da, üçüncü atışda Fransız döyüş gəmisi Bouveti ağır yaralayır.
9) Çanaqqala rusların taleyini dəyişən müdafiədir
Çanaqqala zəfərinin mühüm nəticələrindən biri də Çar Rusiyasının köməyə gedə bilməməsi və Bolşevik İnqilabı ilə Çarlığın sona çatması idi. Çanaqqaladakı müqavimət Birinci Dünya Müharibəsinin daha iki il uzanmasına və sərhədlərin dəyişdirilməsinə səbəb oldu.
10) İngilislər bütün hesablamaları ilə Çanaqqalada böyük məğlubiyyətə uğradılar
Müharibədə qalib gələcəklərinə əmin olan ingilislər pullarını İstanbulda istifadə etmək üçün özləri ilə gətiriblər.
11) Çanaqqala təkcə rusların taleyini dəyişmədi
Hər il aprelin 25-də 10.000-dən çox avstraliyalı və yeni zelandiyalı Anzak gününün anım mərasimində iştirak etmək üçün Geliboluya gəlir. Çanaqqala Döyüşü də bu iki ölkənin bir millət olaraq bilinməsində böyük rol oynayıb.
12) 15 yaşlı igidlərimiz...
Dünya tarixinin ən qəhrəmancasına və qanlı döyüşlərinə şahidlik edən Çanaqqala Döyüşləri zamanı yeni yaradılan birliklərin hərbi ehtiyacları Qalatasaray liseyi başda olmaqla bir çox lisey, universitet və mədrəsələrin tələbələrindən qarşılanıb. Qalatasaraydan həmin il məzun olmadı.
13) Şəhidlərin dəfn olunması bir həftə çəkdi
Məktubun sonunda adını yazmayan 4-cü tağım, 6-cı diviziya əsgəri 15 noyabr 1915-ci il tarixli məktubunda yazırdı:
“Əziz atam, bir müddət Lemnosda xəstəxanada yatdım. Yenicə atəş xəttinə qayıtdım. Dizenteriyaya görə çox çətin günlər keçirdim. İndi daha yaxşıyam... Burada onların üç-dördlük yığıldığını gördüm. Burada bir batalyon var. Bir həftədir ki, şəhidləri dəfn edirlər”.
14) Çanaqqalada döyüşən 13 yaşlı könüllü bombardmançı Əli Rəşad
Gəlin yuxarıda adı çəkilən Əlini komandirindən dinləyək:
“Onun nə etdiyini gördünüz. Əli qəhrəman oldu. İlk dəfə səngərdən çıxan, düşmən hasarını yarıb keçən, silahından tam səmərəli istifadə edən o olub”. Onun komandiri bir hücumda güllədən hər iki ayağından və ağciyərindən ağır yaralandığını da izah etdi.
15) Gəlin Mustafa Kamalın birinci yerdə olmayan diviziyaya təyin olunması
Qazi o günləri belə təsvir edir:
“Biz Ənvər Paşa ilə üz-üzə idik. Ənvər bir az zəif və solğun idi. Sözə başladım:
-"Bir az yorğunsan".
"Yox, o qədər də deyil",- dedi.
"Nə olub?"
"İndicə toqquşduq, bu qədər".
"İndiki vəziyyət necədir?",- deyə soruşanda
"Çox yaxşı!" dedi.
Mən onu incitmək istəmirdim. Söhbəti öz vəzifəmə çevirdim: “Sağ ol, məni on doqquzuncu diviziyanın komandiri təyin etdin. Bu bölgü haradadır?"
"Ah, bəli... Bəlkə bunun üçün Erkan-ı Harbiye ilə danışsanız, daha yaxşı məlumat alacaqsınız."
Ənvəri çox yorğun və məşğul görürdüm. Sözümü tutmadım. "Yaxşı, mən səni çox narahat etməyəcəm" dedim. Baş komandan Erkan-ı Harbiye getdim. Ehtiyacı olanlara özümü təqdim etdim: “On doqquzuncu diviziya komandiri Mustafa Kamal...” Hamı heyrət içində idi. Belə bir bölgü olduğunu bilən adama rast gəlməmişəm”.
16) Xəndəklər arası məsafə 8-10 metrdir. Ölüm isə dəqiqdir
14 may 1915-ci ildə ingilislər bombardmanı ələ keçirmək üçün hücuma keçdilər. Atatürk həmin günü belə təsvir edir:
“Biz şəxsi qəhrəmanlıqla məşğul deyilik. Səngərlərin arası səkkiz, on metrdir, ona görə də ölüm dəqiqdir. Üç dəqiqədən sonra öləcəyini bilirsən. Sarsılma... Oxumağı bacaranlar Quran oxuyur, cənnətə getməyə hazırlaşır. Bilməyənlər Kəlimə-i şəhadə oxuyaraq gəzirlər. Bu türk əsgərində ruhun gücünü göstərən heyrətə və təbrikə layiq bir nümunədir. Əmin olmalısınız ki, Çanaqqala döyüşünü qazanan da məhz bu yüksək ruhdur”.
17) Hərbi Nazir müavini Baş Komandan Ənvər Paşa özünəməxsus xasiyyətinə görə həmişə səhv başa düşülüb
Çanaqqala döyüşündə Baş Komandan müavini və Hərbi Nazir kimi də ən yüksək rütbədə idi. Müəyyən terminləri düzgün oxumaması əsl tənqid olsa da, onu günah keçisi hesab etmək olmaz. Bugünkü tarixi rəvayətdə Ənvər Paşanın öz təşəbbüsü ilə Osmanlıları müharibəyə aparması fikri anlaşılmazlıqlara səbəb olur. O, gənc yaşlarında üzərinə böyük bir məsuliyyət götürmüş, yalansız bu yolda xidmət etmişdir. Ənvər Paşa Birinci Dünya Müharibəsində arzulanan uğurları əldə etmədiyi üçün cəzalandırıldı.
Mənbə: ceotudent.com
Tərcümə etdi: Fidan Abdullayeva
