Homerin Odisseya əsərinin qəhrəmanı Odissey mifoloji xarakter idi, lakin Tunc dövrünün əsl tarixini onun mifik hekayəsində tapmaq olar.
J.W. Waterhouse-un 1891-ci ildə çəkdiyi yağlı boya tablosu.
Qərbi Afrika miflərinin hörümçəyi Anansidən tutmuş, Norse( İskandiniviya) mifologiyasındakı forma dəyişdirən Lokiyə qədər entrikacılar bütün dünyada qədim hekayə və dastanların ən gülməli personajlarıdır. Nə ən güclü, nə çevik, nə də ən yaraşıqlı, hiyləgərlər qol gücü ilə deyil, beyinləri ilə qalib gəlirlər. Yunan şairi Homerə aid edilən və eramızdan əvvəl 8-ci əsrə aid olan Odisseya dastanında çevik qərar vermək qabiliyyəti sayəsində müxtəlif bəlalardan xilas olan Odissey personajı.
Homerə aid edilən başqa bir əsər olan “İliada” da yunanlar və troyalılar arasında 10 illik müharibə zamanı Axilles və Aqamemnon arasındakı qan davasından bəhs edir. İthaka kralı Odissey yunanlar üçün döyüşür. Odisseya dastanı onun səltənətinə, arvadı Penelopa və oğlu Telemakusa qayıtmasından bəhs edir. Əgər hər şey yolunda getsəydi, onun yolu qısa olardı, lakin üzləşdiyi maneələr üzündən on il çəkərdi; çünki Odissey dəniz tanrısı Poseydonu bərk qəzəbləndirir. Qəzəblənən tanrı Odisseyin irəliləyişinə dəfələrlə mane olur; lakin Odisey tez-tez sağ qalmağı bacarır.
Odissey dastanında hadisələr yazıldığı tarixdən xeyli əvvəl baş verib. Hadisələr eramızdan əvvəl 1600-1200-cü illər arasında Miken Yunanıstanında Tunc dövrünün ortalarında baş verir. Tarixçilər hesab edirlər ki, “Odisseya” Homer dövrünün mədəniyyət normalarını əks etdirməklə yanaşı, o dövrün şifahi ənənələrini də özündə saxlayır edir. Odisseyin səyahətləri onun Miken dövründə və ya ondan dərhal sonra həyatına aydınlıq gətirir. Bu, onu təkcə maraqlı bir intriqa əsəri deyil, həm də mühüm tarixi perspektiv verir.
Bəzi elm adamları Yunanıstanın Kefaloniya adası və Paliki yarımadasının Odisseya dastanında İthaka Krallığının yeri olduğunu güman edir.
Odiseyin qayıtmağını gözləyənlər
Odisseya Troyanın süqutundan illər sonra başlayır. İthaka adasında Penelopa və Telemakx Odisseyin qayıdışını gözləyirlər. Səbrli Penelopa, həyat yoldaşı Odisseyin öldüyünü düşünən və onunla evlənərək İtakanı idarə etməyə ümid edən taliblər tərəfindən mühasirəyə alınır. Penelopa Odisseyin atası Laertes üçün kəfən toxumağı bitirdikdən sonra yeni ər seçəcəyini vəd edir.
O, vaxt qazanmaq üçün gecə Odisseyin qayıdacağına ümid edərək, həmin gün etdiyi kəfəni gizlicə sökür. İlahə Afinadan ruhlanan oğlu Telemax taliblərin təzyiqinə baxmayaraq atasını axtarmağa başlayır.
Bu vaxt Odissey yeddi il pəri adasında gizlənir. Ölümsüz Kalipso ona aşiq olur və onu buraxmır, lakin Odissey evi üçün darıxırdı. Tanrılar işə qarışaraq Kalipsoya onu azad etməyi əmr edirlər. Odissey sala minərək Phaeakians adasına gəlir və onlara əsl kimliyini açır və Troya müharibəsinin bitməsindən bəri 10 illik səyahətinin hekayəsini danışır.
Odissey öz adamlarının Cyclops Polyphemus (Siklops) tərəfindən necə pusquya düşdüyünü təsvir etməyə başlayanda adamları heyran qalır. Sonra baş verənlər belədir: Odissey hiyləgərcəsinə canavarı sərxoş edir və kor edir. Sonra bu qəzəbli vəhşi heyvanı ələ salır və adını ona deyir. Daha sonra canavar atası tanrı Poseydona dua edərək Odisseyi lənətləyir və onu 10 il sərgərdan gəzməyə məcbur edilir.
Pelleqrino Tibaldinin freskasında, təxminən 1550-ci ildə Odissey hiyləgərcəsinə dəniz tanrısı Poseydonun oğlu Polifemi sərxoş edir və sonda kor edir.
Odissey çoxsaylı təhlükələrdən qaçır, o cümlədən adamyeyən Laestrygonians və adamlarını donuzlara çevirən sehrbaz Kirke. O, yeraltı dünyasına səyahət edir və ölümcül sirenaların mahnısına müqavimət göstərir və canavarlar Scylla və Charybdis arasında təhlükəli suları gəzir. Yolda onun donanması qəzaya uğrayır və adamları yoxa çıxır.
Onun hekayəsinə heyran olan Phaeakians Odysseus'a İtakaya çatmağa kömək edir:
“Bu qədər gözləmədən və bu qədər ağrıdan sonra nəhayət xoşbəxtliklə doldu. O, öz ölkəsinin bərəkətli torpağını sevinclə öpdü, sonra qollarını yuxarı qaldırıb dua etdi...”
İlahə Afina Odisseyi qoca bir dilənçi kimi gizlədir ki, saraya görünmədən girə bilsin. Demək olar ki, hamı bu üsula aldanır, ancaq Odisseyin sadiq iti Arqosdan başqa, ağasının qayıdışını gözləyən:
"Arqosun Odisseyi görməsindən iyirmi il keçmişdi və indi onu sonuncu dəfə görürdü - sonra birdən qara ölüm onu yaxaladı."
Padşah oğluna özünü göstərir və onlar birlikdə qisas planı hazırlayırlar. O, Penelopaya planı həyata keçirmək üçün nə etməli olduğunu söyləyir. Odisseydən yayını uzadıb oxları 12 balta başından atan adamın onunla evlənə biləcəyini söyləməsini xahiş edir. Odissey müsabiqəyə maskalanmış halda daxil olduqdan və qalib gəldikdən sonra taliblərin hamısını öldürənə qədər oxlar yağdırır. Penelopa ərinə qovuşur və İthakada sülh bərpa olunur.
Sirsin Odisseyin adamlarına sehr eləməsi hekayəsindən ilhamlanaraq Edvard Börn Consun 19-cu əsrə aid bu əsəri sehrbaz Kirsi vəhşi panterlərin yanında göstərir.
Eposun tarixdəki real hadisələrlə əlaqəsi
Tarixçilər Odissey adlı qədim yunan padşahının olduğuna dair konkret dəlil tapmayıblar. Bu şəxs olmasa da, elm adamları İthaka Miken Krallığının şübhəsiz mövcud olduğuna inanırlar. Onun dəqiq yeri məlum deyil, lakin çoxları Odisseyin İthakasının Tunc dövründə kiçik bir ada olan Palikidəki İoniya Kefaloniya adasında yerləşdiyinə inanır.
Eposdakı söz seçimi Miken sivilizasiyasını və onun sonrakı mədəniyyətə təsirini gözə çarpdırır. Məsələn, padşah üçün iki fərqli söz işlədilir: Odissey müxtəlif cür təsvir edilir: İtakanın anax və basileusu; “Anax” sözü Miken dövrünə xasdır, “basileus” isə sonrakı dövrə aiddir.
Miken padşahlarının sərvəti, ilk növbədə, donuz, keçi, qoyun və inəkdən ibarət geniş miqyaslı heyvandarlıq təsərrüfatına əsaslanırdı. Həm Miken mətnlərində, həm də Odisseydə padşahın çoxlu heyvanları olduğu qeyd edilir.
Odisseydə heyvandarlığın mərkəzi olması üç personaj tərəfindən vurğulanır: donuz çobanı Eumaeus, keçi çobanı Melanthius və mal-qara çobanı Philoetius. Odissey səfərinin sonunda atası Laertesə qovuşduqda qocanın üzüm bağlarına qulluq etdiyini görür. Çox güman ki, Laertesin Pilos mətnlərində padşahla bağlı qeyd edildiyi kimi temenos (tanrı və ya kral üçün ayrılmış torpaq) olduğu düşünülür.
Odisseyanın tarixi Miken mənbələrini xatırladan başqa bir xüsusiyyəti də əsasən əsarət altına alınmış qulluqçuların olmasıdır. Uşaqlıqda Odisseyə qulluq edən dayəsi Evrikliya əsas rol oynayır. Odissey saraya gələndə yunanların qonaq qarçılama adətlərinə uyğun olaraq onu çimdirir. Eurycleia, Odisseyin əsl şəxsiyyətini ortaya qoyan, lakin kralın sirrini saxlayan fərqli bir çapıq görür. Digər ev qullarının da adı çəkilir, məsələn, Telemakusun taliblərlə cinsi əlaqəyə girdiyi üçün öldürdüyü qadınlar.
Gustave Boulanger tərəfindən 19-cu əsrdə yağlı boya ilə çəkilmiş bu əsərdə; Odisseyin dayəsi Eurycleia, Odisseyin ayağını yuyarkən uşaqlıq yarasını görüb tanıyır və onun görünüşünü dəyişdirmiş olduğunu anlayır.
Odisseydə təsvir edilən padşahın “oikos”u (yaşayış sahəsi) haqqında məlum olanlarla Miken saraylarının necə idarə olunduğu arasında böyük fərqlər var. Miken sarayları, məsələn, sənətkarların və qulların saraya gətirilən xammaldan dulusçuluq, şüşə qablar və metal məmulatları hazırladıqları istehsal mərkəzləri kimi istifadə edilmişdir. Torpaqda və yeməkdə gördükləri işin qarşılığını alırdılar. Amma Odisseydə belə işçilər yoxdur.
Homerin təsvir etdiyi kimi, Miken xalqı padşahlıqlar şəklində təşkil edilmişdir. Odissey Laertesin oğlu idi və yetkinlik yaşına çatdıqda krallığı miras aldı. İthakadakı saray kompleksinin təsviri digər Miken mətnləri tərəfindən dəstəklənir. Krallar öz saraylarından idarə edirdilər. Bu heyranedici komplekslər təkcə kral ailəsi, qonaqlar və qulluqçular üçün yaşayış yeri kimi deyil, həm də kralın torpaqlarından və sürülərindən əldə edilən gəlirlə ticarət əməliyyatlarının aparıldığı inzibati mərkəz kimi xidmət edirdi.
Miken krallıqlarının necə idarə edildiyi və bir-biri ilə necə əlaqəli olduğu tarixən aydın deyil. Homer dastanlarından başqa, Troya müharibəsi ilə bağlı digər hekayələr krallıqlar konfederasiyasının ümumi düşmənə qarşı bir araya gəldiyindən bəhs edir. Bu ittifaqın mənşəyi Odisseyə və dünyanın ən gözəl qadını olmaq istəyənlərin çoxuna gedib çıxır. Güclü Miken kralları özlərini Helenə arvad kimi təklif edirlər və Helenin atası Kral Tyndareus onları seçməsə, Spartaya qarşı çıxacaqlarından qorxur.
Peloponnesdəki Miken Qədim Şəhərindəki bu qəbirlər eramızdan əvvəl 16-cı əsrdə inşa edilmişdir. Erkən Miken erasında elita belə qəbirlərdə basdırılırdı.
Ağıllı Odissey diqqətini Helenin əmisi oğlu Penelopa çevirdikdən sonra Tyndareusa Penelopu həyat yoldaşı olmaq müqabilində həll yolu təklif edir. Odissey Sparta kralına deyir ki, Helenə nişanlanmadan əvvəl bütün taliblərini and içdirməlidir ki, Helen qaçırılsa, ona və gələcək kürəkəninə kömək etmək üçün bir araya gələcəklər.
Troya şahzadələrindən biri olan Paris Heleni əri Menelausdan qaçırdıqda, onların hamısı razılaşır və beləliklə Troyaya qarşı mübarizə aparmaq üçün ittifaq yaradırlar. Digər müasir tarixi mənbələrdə; Təxminən eramızdan əvvəl 1400-cü ildən 1220-ci ilə qədər olan Het mətnləri Ahhiyava Krallığı, eramızdan əvvəl XV əsrdə isə Misir mənbələrində Tanaja kimi xatırlanan Miken konfederasiyasının mövcudluğundan xəbər verir.
Odyssey dastanı; Fantastik canavarlar, yaramazlar və onlarla mübarizə apararkən bəşəriyyətin ev və ailə həsrəti ilə ortaq tərəfini ifadə edən əyləncəli bir hekayə olduğu üçün əsrlər boyu mövcuddur. Bu, onu təkcə yaxşı bir hekayə kimi deyil, həm də Miken Yunanıstanı və onun padşahlarına bir pəncərə kimi qorumağa kömək edir.
II əsrdə Romada hazırlanmış şair Homerin mərmər təsviri, eramızdan əvvəl II əsrə aid yunan orijinalı əsasında. A: Britaniya Muzeyi
Homer
Homerin dastanları əsrlər boyu dünyanın diqqətini cəlb etmişdir. İlyada və Odisseya; Kinolardan televiziyaya, səhifələrdən tutmuş səhnəyə qədər onlar cəlbedici dramları, cazibədar personajları və zamansız süjetləri və mövzuları ilə tanınırlar. Bu tanış hekayələr əsrlər boyu araşdırma mövzusu olmuşdur. Amma bu əsərlərin müəllifi olan şair Homer haqqında az şey məlumdur. Onun doğum tarixinin eramızdan əvvəl 12-8-ci əsrlər arasında olduğu güman edilir. Alimlər onun harada doğulduğuna tam əmin deyillər; lakin təxminən Anadolu sahilləri; İoniya, Trakya və Sakız adaları kimi yerlər diqqət çəkir.
Həm “İliada”, həm də “Odisseya” ona aid edilir, lakin bu hekayələrin Homer tərəfindən yaradıldığı düşünülmür. Bir çox alimlər hesab edirlər ki, Homer onları ilk yazan ola bilər və bu hərəkət ona min illər boyu davam edən bir nüfuz qazandırdı.
Mənbə: National Geographic. 13 Nisan 2023; Arkeofili.com
Tərcümə etdi: Amin Həsənli
