24media.az-ın budəfəki qonağı təhsil eksperti Kamran Əsədovdur. O, Azərbaycanda yaşıl təhsil və onun tətbiqindən danışıb.
Yaşıl təhsilin əhəmiyyəti və məqsədləri nələrdir?
Yaşıl təhsil müasir dünyada ekoloji problemlərin həlli və dayanıqlı inkişafın təmin edilməsi üçün fundamental yanaşmalardan biridir. Bu yanaşma təhsil sisteminin ekoloji biliklərin yayılmasına və insanların ətraf mühitə daha həssas münasibət bəsləməsinə yönəlməsini hədəfləyir. Yaşıl təhsil insanlara təbii sərvətlərin səmərəli istifadəsini, ətraf mühitin mühafizəsini və iqlim dəyişikliyinin mənfi təsirlərini azaltma yollarını öyrədir. Bu, təkcə nəzəri biliklər verməklə kifayətlənmir, həm də praktiki vərdişlərin formalaşmasını təşviq edir. Bu gün dünyada bir çox ölkələr yaşıl təhsilin tətbiqinə xüsusi diqqət ayırır, çünki bu, ekoloji problemlərin qarşısının alınması və gələcək nəsillərin daha sağlam bir planetdə yaşaması üçün vacibdir.
Azərbaycanda yaşıl təhsilə keçid hansı mərhələdə və keyfiyyətdədir?
Azərbaycanda yaşıl təhsilə keçid prosesinin hansı mərhələdə olduğunu və keyfiyyətini analiz edərkən məlum olur ki, bu sahədə müəyyən addımlar atılsa da, hələ də ciddi problemlər qalmaqdadır. Rəsmi olaraq ölkədə ekoloji təhsilin inkişafına dair müəyyən konsepsiyalar mövcuddur. Məsələn, “Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası” sənədində təhsil müəssisələrində ekoloji tərbiyənin artırılması hədəflərdən biri kimi göstərilir. Lakin bu, yalnız konseptual səviyyədə qalıb və geniş miqyasda tətbiq edilməyib. Təhsil müəssisələrinin çoxunda yaşıl təhsil anlayışı yalnız biologiya və coğrafiya dərslərində qısa mövzular çərçivəsində toxunulan bir mövzu kimi qalır. Halbuki bu yanaşma tədrisin bütün sahələrinə inteqrasiya olunmalı, məktəblərin və universitetlərin infrastrukturunda öz əksini tapmalıdır.
Azərbaycan qanunvericiliyi bu məsələyə diqqət yetirsə də, icra mexanizmləri zəifdir. “Ətraf mühitin mühafizəsi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununun 3-cü maddəsində göstərilir ki, ətraf mühitin qorunması sahəsində ekoloji tərbiyə və maarifləndirmə dövlət siyasətinin əsas istiqamətlərindən biridir. Lakin reallıqda bu siyasətin icrası olduqca zəif həyata keçirilir. Ölkədə məktəblərin əksəriyyəti enerji səmərəsiz binalardır, tullantıların idarə olunması sistemləri mövcud deyil və şagirdlərin ekoloji şüurunun artırılması üçün genişmiqyaslı proqramlar tətbiq edilmir. Təhsildə yaşıl yanaşmanın tətbiqi üçün həm müəllimlərin, həm də şagirdlərin maarifləndirilməsinə xüsusi ehtiyac var.
Statistikaya baxdıqda görürük ki, Azərbaycan yaşıl təhsil sahəsində dünya ilə müqayisədə xeyli geri qalır. Məsələn, Finlandiyada məktəblərin 70%-i ekoloji standartlara cavab verir və məktəblər enerji səmərəliliyi, tullantıların azaldılması və su istifadəsinin optimallaşdırılması sahəsində konkret tədbirlər görür. Almaniyada 2000-ci ildən bəri məktəblərin “yaşıl sertifikat” alması üçün xüsusi proqramlar tətbiq olunur. Bu proqram çərçivəsində məktəblərin binalarının enerji effektivliyi yoxlanılır, müəllimlər üçün ekoloji təhsil üzrə ixtisasartırma kursları təşkil olunur və şagirdlərə davamlı inkişaf prinsipləri tədris edilir. Azərbaycanda isə bu cür sertifikatlaşdırma sistemləri yoxdur və yaşıl təhsilin tətbiqi əsasən fərdi təşəbbüslərlə məhdudlaşır.
Qarşıda duran çətinliklər və onların həll yolları nələrdir?
Azərbaycanda yaşıl təhsilin geniş yayılmamasının əsas səbəblərindən biri infrastruktur problemləridir. Bir çox məktəblərdə və universitetlərdə su və enerji istifadəsi nəzarətsizdir, təhsil müəssisələrinin əksəriyyətində alternativ enerji mənbələrindən istifadə edilmir. Əgər bir ölkə yaşıl təhsili tətbiq etmək istəyirsə, bunun üçün ilk növbədə, fiziki infrastrukturda dəyişikliklər etməlidir. Məsələn, Estoniya və Danimarka kimi ölkələrdə məktəblərdə günəş panelləri və yağış suyunun yığılması sistemləri quraşdırılıb. Azərbaycanda isə dövlətin bu istiqamətdə konkret bir planı yoxdur və yaşıl təhsil layihələri, əsasən, kiçik təşəbbüslər səviyyəsində həyata keçirilir.
Bununla yanaşı, yaşıl təhsilin tətbiqində qarşıya çıxan ən böyük problemlərdən biri də maarifləndirmənin zəif olmasıdır. Şagirdlər və tələbələr ətraf mühitlə bağlı kifayət qədər məlumatlı deyillər və bu sahədə geniş maarifləndirmə kampaniyaları aparılmır. Tədqiqatlar göstərir ki, Azərbaycanda şagirdlərin yalnız 15%-i ekoloji problemlərin həlli üçün fərdi təşəbbüs göstərir. Müqayisə üçün İsveçdə bu göstərici 60%-dən yuxarıdır. Bu, o deməkdir ki, Azərbaycan təhsil sistemi şagirdlərdə ətraf mühitə qarşı məsuliyyət hissini kifayət qədər inkişaf etdirə bilmir.
Mövcud problemlərin həlli üçün bir neçə vacib tədbir görülməlidir. İlk növbədə, yaşıl təhsil qanunvericilikdə daha konkret şəkildə təsbit olunmalı və onun icrası üçün ciddi mexanizmlər yaradılmalıdır. Məktəblərdə və universitetlərdə yaşıl təhsilin tətbiqi üçün müəllimlərin ixtisasartırma proqramları hazırlanmalıdır. Müəllimlərin əksəriyyəti ekoloji problemlərlə bağlı müasir biliklərə malik deyil və onlar bu sahədə xüsusi təlim keçməlidirlər. Bundan əlavə, təhsil müəssisələrində yaşıl infrastruktur layihələrinə investisiyalar artırılmalıdır. Məktəblər və universitetlər enerji effektivliyi prinsiplərinə uyğunlaşdırılmalı, tullantıların idarə olunması sistemləri yaradılmalıdır.
Eyni zamanda, yaşıl təhsil yalnız dərs proqramlarına daxil edilməməli, həm də şagirdlərin real həyatda tətbiq edə biləcəyi biliklər verməlidir. Misal üçün, Kanadada məktəblərdə şagirdlərə praktiki ekoloji layihələrdə iştirak etmək imkanı yaradılır. Tələbələr enerji istehlakını azaltmaq üçün fərdi layihələr hazırlayır, tullantıların azaldılması üçün innovativ həllər təklif edirlər. Azərbaycanda isə belə təşəbbüslər ya yoxdur, ya da çox məhdud şəkildə həyata keçirilir.
Nəticə etibarilə, Azərbaycanda yaşıl təhsil konsepsiyasının tam olaraq həyata keçirilməsi üçün fundamental dəyişikliklərə ehtiyac var. Bu sahədə dövlətin strateji yanaşması olmalıdır və təhsil müəssisələri ekoloji standartlara uyğunlaşdırılmalıdır. Əks halda, ekoloji problemlər daha da dərinləşəcək və gələcək nəsillər ekoloji cəhətdən qeyri-dayanıqlı bir cəmiyyətin içində böyüyəcəklər. Azərbaycan üçün yaşıl təhsilə keçid təkcə təhsil sahəsində deyil, həm də ölkənin ümumi dayanıqlı inkişaf strategiyasının ayrılmaz bir hissəsi olmalıdır. Bunun üçün ciddi islahatlara və yeni yanaşmalara ehtiyac var.
Səidə Abasova
