Gaia hipotezi nədir? Yer həqiqətən canlı planet ola bilərmi?
Gaia prinsipi olaraq da bilinən Gaia fərziyyəsi irəli sürür ki, Yerdəki bütün orqanizmlər və qeyri-üzvi mühitlər planetdə həyat şəraitini qoruyan vahid, özünü tənzimləyən kompleks sistem yaratmaq üçün yaxından inteqrasiya olunub. Başqa sözlə, planetin özlüyündə canlı orqanizm olduğunu müdafiə edən baxışdır.
Gaia adı yunan mifologiyasında dünyanı simvolizə edən və dünyanın təcəssümü “ana torpaq”olan “Qaia” adlı ilahədən gəlir.
Gaia fərziyyəsini araşdıran elm adamları üstünlük verilən homeostazda (daxili qorunma) biosferin və həyatın təkamülünün qlobal temperaturun, okeanların duzluluğunun, atmosfer oksigeninin və digər yaşayış amillərinin tarazlığına necə töhfə verdiyini müşahidə etməyə diqqət yetirirlər. Gaia fərziyyəsi kimyaçı Ceyms Lavlok tərəfindən tərtib edilmiş və 1970-ci illərdə mikrobioloq Lynn Margulis tərəfindən Lovelock ilə birlikdə hazırlanmışdır. Əvvəlcə elmi ictimaiyyət tərəfindən düşmənçiliklə qarşılansa da, indi geofiziologiya və yer sistemi elmi fənlərində öyrənilir. Bundan əlavə, onun bəzi prinsipləri biogeokimya və sistem ekologiyası kimi sahələrdə qəbul edilmişdir. Aydın olmayan bir fəlsəfə və hərəkat altında olan bu ekoloji fərziyyə həm də sosial elmlərdə, siyasətdə və dində bənzətmələrə və müxtəlif şərhlərə ilham verdi.
Gaia fərziyyəsi Yerin biosferi, atmosferi, hidrosferi və pedosferi özündə birləşdirən mürəkkəb, özünü tənzimləyən bir sistem olduğunu və inkişaf edən sistem kimi sıx birləşdiyini təklif edir. Fərziyyə onu göstərir ki, "Qaia" adlanan bu sistem bütövlükdə müasir həyat üçün ən uyğun fiziki və kimyəvi mühit axtarır.
Gaia biota tərəfindən şüursuz şəkildə idarə olunan kibernetik rəy sistemi vasitəsilə inkişaf edir və tam homeostazda yaşayış şəraiti üçün zəruri olan bir çox proseslər canlı formaların, xüsusən də mikroorqanizmlərin qeyri-üzvi elementlərlə qarşılıqlı təsirindən asılıdır. Bu proseslər Yer sisteminin qlobal termodinamik tarazlığı vəziyyəti ilə dəstəklənən Yer səthinin temperaturunu, atmosfer tərkibini və okean duzluluğunu tənzimləyən qlobal idarəetmə sistemini təşkil edir.
Canlı formalardan təsirlənən planetar homeostazın mövcudluğu əvvəllər biogeokimya sahəsində müşahidə edilmişdi və Yer sistemi elmi kimi digər sahələrdə araşdırılır. Gaia fərziyyəsinin orijinallığı, daxili və ya xarici hadisələrlə təhdid edildikdə belə, həyat üçün optimal şəraiti qorumaq üçün bir növ homeostatik tarazlığın aktiv şəkildə saxlanmasına əsaslanır.
Mənbə: haberturk.com
Tərcümə etdi: Aytac Musayeva
